Zasada swobody umów, wyrażona w art. 353(1) KC, zezwala stronom na uregulowanie w umowie, według ich uznania, kwestii odstąpienia od umowy. [więcej o umownym prawie odstąpienia od umowy w artykule pn. Odstąpienie od umowy na gruncie Kodeksu cywilnego – umowne prawo odstąpienia]. Jednak nie zawsze strony wprowadzają modyfikacje dotyczące prawa odstąpienia. W takim przypadku zastosowanie znajdzie regulacja KC dotycząca ustawowego prawa odstąpienia od umowy.
Zagadnienia wstępne
Zgodnie z art. 491 KC, wierzyciel może odstąpić od umowy, gdy dłużnik popadł w zwłokę w wykonaniu świadczenia z umowy wzajemnej. Chodzi tutaj o sytuację, gdy opóźnienie następuję z winy dłużnika. Wierzyciel może żądać spełnienia świadczenia oraz naprawienia szkody, jaka wynikła ze zwłoki, ale także może odstąpić od umowy oraz domagać się naprawienie szkody, która wynikła z niewykonania umowy. Aby odstąpienie od umowy było skuteczne, wierzyciel musi złożyć odpowiednie oświadczenie, wyznaczając dłużnikowi będącemu w zwłoce, dodatkowy termin na spełnienie świadczenia zastrzegając, że po bezskutecznym upływie tego terminu może on od umowy odstąpić. Termin ten może zostać wyznaczony w dowolnej formie, nawet gdy umowa była zawarta w formie szczególnej. Dodatkowy termin powinien być odpowiedni, czyli uwzględniać rodzaj świadczenia, aby dłużnik miał faktyczną możliwość w tym terminie na zrealizowanie świadczenia. W przypadku wykonania zobowiązania, do czasu upływu terminy końcowego, nie powstanie uprawnienie wierzyciela do odstąpienia.
Podzielność świadczenia
Jeżeli świadczenia obu stron są podzielne, a dłużnik popadł w zwłokę w stosunku do części świadczenia, wierzyciel może albo odstąpić co do części niespełnionego świadczenia, albo co do całej reszty świadczenia, które nie jest spełnione. Treść stosunku zobowiązaniowego oraz charakter świadczenia będą decydowały, czy dane świadczenie jest podzielne. Z reguły świadczenie wykonawcy w umowie o roboty budowlane jest podzielne. Zgodnie z orzecznictwem w świetle art. 491 § 2 KC dopuszczalne jest odstąpienie częściowe od umowy o dzieło, jeżeli charakter prawny świadczenia przyjmującego zamówienie pozwala na przyjęcie, że zobowiązanie spełnia warunki określone w art. 379 § 2, albo przedmiot świadczenia jest podzielny i świadczenie może podlegać podziałowi poprzez częściowe spełnienie w czasie, a przez spełnienie świadczenia w częściach nie zmieni się wartość zobowiązania jako całości.
Skutki ustawowego prawa odstąpienia od umowy
Odstąpienie od umowy wywołuje skutek z mocą wsteczną. Oznacza to, że to, co sobie strony świadczyły, podlega zwrotowi stosowanie do art. 494 KC, jeżeli strony nie postanowiły inaczej. Odstąpienie od umowy wzajemnej, w której świadczenie jednej ze stron ma charakter ciągły, wywołuje skutek ex nunc (na przyszłość). Skutkiem odstąpienia od umowy jest także wygaśnięcie praw akcesoryjnych, które służyły zabezpieczeniu roszczeń strony.
Zwrot świadczeń powinien nastąpić w naturze. Strona zobowiązana do zwrotu świadczenia może zatrzymać świadczenie dopóty, dopóki druga strona nie zaofiaruje zwrotu otrzymanego świadczenia albo nie zabezpieczy roszczenia o zwrot. Prawo zatrzymania nie przysługuje stronom umów o charakterze ciągłym. Jeżeli rzecz, która powinna być zwrócona, została zużyta, nie ma obowiązku zapłaty wynagrodzenia za zużycie rzeczy zgodnie z jej przeznaczeniem. Stronie odstępującej od umowy przysługuje także roszczenie o naprawienie szkody wyrządzonej niewykonaniem umowy. Należy w tym miejscu zwrócić uwagę, że w przypadku odstąpienia od umowy wierzyciel zwolniony jest z obowiązku spełnienia własnego świadczenia. Dlatego też przy ustaleniu wysokości odszkodowania trzeba powyższą okoliczność wziąć pod uwagę. Odszkodowanie powinno być pomniejszone o wartość zwróconego świadczenia.
Podsumowanie
Mając na uwadze powyższe, należy stwierdzić, iż odstąpienie od umowy ma charakter prawokształtujący i nie może zostać cofnięte bez uzyskania zgody drugiej strony. Gdy dojdzie skorzystania z umownego prawa odstąpienia odpada podstawa prawna świadczeń, które dotychczas zostały spełnione. W konsekwencji powinien zostać przywrócony stan rzeczy sprzed zawarcia umowy. W praktyce, często mogą pojawiać się wątpliwości co do możliwości skorzystania z prawa do odstąpienia, w szczególności przy rozbudowanych umowach. Warto w takich przypadkach zasięgnąć porady prawnej, aby uniknąć niepożądanych skutków.
aplikant radcowski
Aleksandra Rajnsz
