Może się zdarzyć, iż jedna lub obie strony umowy będą chciały zrezygnować ze skutków zobowiązania. Kodeks cywilny przewiduje umowne oraz ustawowe prawo odstąpienia od umowy. Należy zapamiętać, iż przepisy dotyczące ustawowego prawa odstąpienia od umowy nie mają zastosowania do umownego prawa odstąpienia. Niniejszy artykuł ma na celu przybliżenie instytucji prawa cywilnego – umowne odstąpienie od umowy.
Podstawa prawna
Kwestia umownego prawa odstąpienia uregulowana jest w art. 395 oraz w art. 396 KC.
Art. 395. § 1. Można zastrzec, że jednej lub obu stronom przysługiwać będzie w ciągu oznaczonego terminu prawo odstąpienia od umowy. Prawo to wykonywa się przez oświadczenie złożone drugiej stronie.
- 2.W razie wykonania prawa odstąpienia umowa uważana jest za nie zawartą. To, co strony już świadczyły, ulega zwrotowi w stanie niezmienionym, chyba że zmiana była konieczna w granicach zwykłego zarządu. Za świadczone usługi oraz za korzystanie z rzeczy należy się drugiej stronie odpowiednie wynagrodzenie.
Art. 396. Jeżeli zostało zastrzeżone, że jednej lub obu stronom wolno od umowy odstąpić za zapłatą oznaczonej sumy (odstępne), oświadczenie o odstąpieniu jest skuteczne tylko wtedy, gdy zostało złożone jednocześnie z zapłatą odstępnego.
Klauzula o odstąpieniu od umowy
Aby można było w ogóle mówić o skorzystaniu z umownego prawa odstąpienia od zobowiązania, należy pamiętać, że warunkiem koniecznym jest zawarcie ważnej umowy. W umowie tej można zastrzec, że jednej lub obu stronom będzie przysługiwać prawo odstąpienia od umowy. Aby można było z tego prawa skorzystać, klauzula taka musi zawierać termin końcowy – wskazuje on, w ciągu jakiego okresu strona może skorzystać z prawo odstąpienia od umowy. W umowie można wskazać konkretną datę albo zdarzenie przyszłe, ale musi być ono pewne, które niewątpliwie nastąpi. W przypadku braku wskazania terminu końcowego, klauzula taka jest nieważna. Jak wskazuje orzecznictwo, pominięcie terminu końcowego w klauzuli należy uważać za sprzeczne z bezwzględnie obowiązującym przepisem art. 395 § 1 KC.
Klauzula może zawierać również zdarzenie przyszłe i niepewne. Chodzi tutaj przede wszystkim o okoliczności związane z niewykonaniem lub nienależytym wykonaniem zobowiązania. Należy mieć na uwadze, że również w tym przypadku powinno się wskazać termin.
Praktyka dopuszcza również postanowienie o odstąpieniu od części umowy. Art. 647 KC przewiduje, że dopuszczalne jest zastrzeżenie na rzecz inwestora w umowie o roboty budowlane uprawnienia do częściowego odstąpienia od umowy. Aby takie postanowienie było możliwe do zrealizowania, świadczenia obu stron muszą być podzielne, a jedna ze stron musi dopuścić się zwłoki tylko co do części świadczenia. W takim przypadku, druga strona może wybrać, czy odstępuje do tej części czy do całej reszty niespełnionego świadczenia.
Art. 395 § 2 KC nie jest przepisem bezwzględnie obowiązującym. Określa on skutek wykonania tego prawa oraz obowiązku stron w razie odstąpienia. Co do zasady umowne prawo odstąpienia ma skutek ex tunc (z mocą wsteczną), jednakże strony mogą w umowie postanowić, iż odstąpienie wywoła skutek ex nunc (na przyszłość).
WAŻNE! Osoby, które chciałyby skorzystać z instytucji umownego prawa odstąpienia, muszą zapamiętać, że niedopuszczalne jest stworzenie powyższej klauzuli w umowie przenoszącej własność nieruchomości. Umowa taka jest z mocy prawa nieważna.
Należy wiedzieć również, że odstąpienie od umowy dotyczącej zobowiązania trwałego może nastąpić tylko i wyłącznie na przyszłość (ex nunc).
Sposób i skutek wykonania umownego prawa odstąpienia
Prawo do umownego odstąpienia wykonuje się poprzez złożenie jednostronnego oświadczenia woli. Oświadczenie to oczywiście musi dotrzeć do drugiej strony w taki sposób, aby miała ona możliwość się z nim zapoznać. Oświadczenie powyższe nie wymaga żadnego uzasadnienia, chyba że prawo to zostało uzależnione od ziszczenia się określonego warunku. Jeżeli umowa została zawarta w formie pisemnej, dokumentowej albo elektronicznej, odstąpienie od niej wymaga zachowania formy dokumentowej, chyba że ustawa lub umowa zastrzega inną formę.
Co do zasady, skorzystanie przez jedną ze stron z umownego prawa odstąpienia powoduje rozwiązanie umowy z mocą wsteczną. Taka umowa uważana jest za niezawartą. To, co strony już świadczyły ulega zwrotowi. Zgodnie z orzecznictwem, żadna ze stron nie może po wygaśnięciu umowy na skutek odstąpienia dochodzić roszczeń przewidzianych w umowie. Strony mogą mieć jedynie wzajemne roszczenia przewidziane w art. 395 § 2 KC.
Korzystając z przysługującego stronie prawa do odstąpienia od umowy, należy wziąć pod uwagę jakie skutki może ono wywołać, ponieważ odstąpienie od umowy jest nieodwracalne.
Podsumowanie
Kodeks cywilny pozwala stronom na zawarcie klauzuli odstąpienia od umowy oraz ukształtowania jej w sposób spełniający ich oczekiwania. Jednakże należy mieć na uwadze przepisy obowiązującego prawa oraz specyfikę danego kontraktu. W praktyce może się zdarzyć, że skonstruowanie klauzuli oraz jej późniejsze zastosowanie będzie wymagało większego nakładu pracy i niejednokrotnie konsultacji ze specjalistami w tej dziedzinie.
aplikant radcowski
Aleksandra Rajnsz
