Etapem poprzedzającym realizację inwestycji budowlanej jest sporządzenie dokumentacji projektowo-kosztorysowej. Jej wykonanie skutkuje powstaniem z mocy ustawy praw autorskich – majątkowych i osobistych. W niniejszym wpisie omówione zostały autorskie prawa osobiste do dokumentacji projektowo-kosztorysowej: kiedy i komu przysługują, jaka jest ich treść, w jaki sposób twórca dokumentacji projektowej może dochodzić ich ochrony oraz jakie jest ich znaczenie dla przebiegu robót budowlanych.
Kiedy i komu przysługują autorskie prawa osobiste do dokumentacji projektowo-kosztorysowej?
Co do zasady autorskie prawa osobiste przysługują twórcy. W przypadku dokumentacji projektowo-kosztorysowej będzie nim projektant. Ponadto o jakichkolwiek prawach autorskich można mówić jedynie wtedy, gdy będziemy mieć do czynienia z utworem w rozumieniu art. 1 ust. 1 ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych (zwana dalej u.p.a.). O tym kiedy dany projekt budowlany czy też wykonawczy będzie stanowić przedmiot prawa autorskiego pisaliśmy TUTAJ: Projekt budowlany a prawa autorskie w kontekście realizacji inwestycji budowlanej i TUTAJ: Projekt wykonawczy jako przedmiot prawa autorskiego.
Ochrona przysługuje twórcy niezależnie od spełnienia jakichkolwiek formalności. Utwór jest przedmiotem prawa autorskiego od chwili ustalenia, chociażby miał postać nieukończoną. W judykaturze przyjmuje się, że moment ustalenia następuje, gdy utwór przybierze jakąkolwiek postać, choćby nietrwałą, jednak o tyle stałą, żeby treść i cechy utworu wywierały efekt artystyczny (vide: wyrok Sądu Najwyższego z dnia 25.04.1973 r., sygn. akt I CR 91/73). Utwór jest zatem ustalony, gdy został uzewnętrzniony w sposób umożliwiający jego indywidualizację, tj. odróżnienie od innych wytworów twórczości człowieka (vide: wyrok Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z dnia 17.12.2009 r., sygn. akt I ACa893/09).
Treść osobistych praw autorskich
W myśl art. 16 u.p.a. jeżeli ustawa nie stanowi inaczej, autorskie prawa osobiste chronią nieograniczoną w czasie i niepodlegającą zrzeczeniu się lub zbyciu więź twórcy z utworem. Są to zatem prawa bezpośrednio związane z osobą autora, która są nieograniczone w czasie i których nie można przekazać innej osobie ani z nich zrezygnować.
W ustawie został wskazany przykładowy katalog autorskich praw osobistych. W szczególności chronią one prawo do:
- autorstwa utworu,
- oznaczenia utworu swoim nazwiskiem lub pseudonimem albo do udostępniania go anonimowo,
- nienaruszalności treści i formy utworu oraz jego rzetelnego wykorzystania,
- decydowania o pierwszym udostępnieniu utworu publiczności,
- nadzoru nad sposobem korzystania z utworu.
Ochrona osobistych praw autorskich
W przypadku naruszenia autorskich praw osobistych twórca może domagać się udzielenia przez Sąd stosownej ochrony prawnej. Zarówno w doktrynie jak i w orzecznictwie można spotkać różne poglądy odnośnie relacji między prawami autorskimi osobistymi a dobrami osobistymi, o których mowa w art. 23 kodeksu cywilnego (zwany dalej k.c.) Przeważa stanowisko, że prawa osobiste z art. 16 u.p.a. są elementem dóbr osobistych (m.in. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 3 września 1998 r., sygn. akt I CKN 818/97). W związku z tym, przyjmuje się, że możliwe jest kumulatywne jak i alternatywne dochodzenie ochrony autorskich praw osobistych, a decydujący w tej mierze powinien być wybór osoby zainteresowanej (vide: wyrok Sądu Najwyższego z dnia 5 stycznia 2001 r., sygn. akt V CKN 499/00).
Art. 78 ust. 1 u.p.a. przewiduje m.in. możliwość żądania zaniechania działania, które zagraża autorskim prawom osobistym, żądania usunięcia skutków takiego naruszenia jak również przyznania przez sąd odpowiedniej sumy pieniężnej tytułem zadośćuczynienia za doznaną krzywdę. Z kolei zgodnie z art. 24 § 2 k.c. jeżeli wskutek naruszenia dobra osobistego została wyrządzona szkoda majątkowa, poszkodowany może żądać jej naprawienia na zasadach ogólnych.
W rozdziale 14 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych ustanowiona została również odpowiedzialność karna za naruszenie osobistych praw autorskich.
Wykonywanie autorskich praw osobistych
Jak już wcześniej wspomniano zgodnie z art. 16 u.p.a. autorskie prawa osobiste do utworu nie podlegają zrzeczeniu się i zbyciu. W przypadku prowadzenia inwestycji budowlanej, taki zakaz w praktyce mógłby doprowadzić do jej opóźnienia, a nawet wstrzymania. Można sobie bowiem wyobrazić, iż w trakcie realizacji budowy doszłoby do naruszenia praw osobistych projektanta, który następnie, korzystając ze swoich uprawnień złożyłby pozew do sądu.
Aby inwestor zabezpieczył się przed taką sytuacją powinien w umowie z projektantem zawrzeć klauzulę o zobowiązaniu się do niewykonywania przez niego autorskich praw osobistych do dokumentacji. Postanowienie umowne może przyjąć też formę stosownego oświadczenia. Gdy dana inwestycja realizowana jest w formule „zaprojektuj i wybuduj” w umowie powinno znaleźć się zobowiązanie wykonawcy do przedłożenia stosownego oświadczenia projektanta o zrzeczeniu się wykonywania osobistych praw autorskich.
Należy podkreślić, że twórca dokumentacji nie ma obowiązku korzystania z przysługujących mu praw, a ich wykonywanie może być regulowane umownie lub w drodze jednostronnego oświadczenia (vide: wyrok Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z dnia 20.01.2016 r., sygn. akt I ACa 776/15).
Co więcej w umowie projektant może upoważnić inne osoby np. osoby działające w imieniu inwestora do wykonywania autorskich praw osobistych.
W każdym przypadku inwestor powinien zadbać, aby stosowne postanowienie umowne było skuteczne tj. aby projektant przestrzegał zapisów dotyczących niewykonywania osobistych praw autorskich. W tym celu w umowie można przewidzieć odpowiedzialność majątkową projektanta np. w postaci zapłaty kar umownych za nienależyte wykonywanie umowy w powyższym zakresie.
Podsumowanie
Autorskie prawa osobiste do dokumentacji projektowo-kosztorysowej są prawami podmiotowymi przysługującymi projektantowi. Mają za zadanie ochronę więzi twórcy z utworem. Są nieograniczone czasowo, a ich przestrzeganie może być egzekwowane przez twórcę dokumentacji. Praw tych nie można zbyć ani się zrzec. W praktyce jednak, w celu zabezpieczenia prawidłowego przebiegu inwestycji budowlanej, stosowane są przez inwestorów odpowiednie klauzule umowne, które przewidują zrzeczenie się wykonywania praw osobistych przez projektanta. Nierzadko spotykane są także zapisy dotyczące upoważnienia innych osób do wykonywania praw osobistych.
aplikant radcowski
Bartłomiej Masłoń
