W większości przypadków nadzór autorski nad realizowanym projektem budowlanym jest wykonywany przez projektanta, który jest jego twórcą. Czasami bywa jednak, że inwestor z różnych przyczyn nie chce powierzyć nadzoru autorskiego twórcy projektu lub po prostu z obiektywnych względów nie może tego uczynić. Czy w takiej sytuacji nadzór autorski może być wykonywany przez projektanta niebędącego twórcą projektu? Czy zawsze zachodzi konieczność wykonywania przez projektanta nadzoru autorskiego?

Obowiązek sprawowania nadzoru autorskiego

Przepisy ustawy z dnia z dnia 7 lipca 1994 r. prawo budowlane nie nakładają na projektanta bezwzględnego obowiązku każdorazowego sprawowania nadzoru autorskiego. Obowiązek ten zaktualizuje się w sytuacji gdy:

• projektanta zobowiąże inwestor. Zgodnie bowiem z art. 18 ust. 3 ww. ustawy inwestor może zobowiązać projektanta do sprawowania nadzoru autorskiego;
• organ administracji architektoniczno-budowlanej w decyzji o pozwoleniu na budowę nałoży na inwestora obowiązek zapewnienia nadzoru autorskiego. W myśl art. 19 ust. 1 prawa budowlanego, może to nastąpić w przypadkach uzasadnionych wysokim stopniem skomplikowania obiektu lub robót budowlanych bądź przewidywanym wpływem na środowisko.

Zakres nadzoru autorskiego i odpowiedzialność projektanta

W art. 20 prawa budowlanego zostały określone podstawowe obowiązki projektanta m.in. sprawowanie nadzoru autorskiego na żądanie inwestora lub organu administracji architektoniczno-budowlanej w zakresie:

1. stwierdzania w toku wykonywania robót budowlanych zgodności realizacji z projektem,
2. uzgadniania możliwości wprowadzenia rozwiązań zamiennych w stosunku do przewidzianych w projekcie, zgłoszonych przez kierownika budowy lub inspektora nadzoru inwestorskiego.

W przypadku, gdy projektant jest jednocześnie twórcą projektu, oprócz czynności, o których mowa w art. 20 ust. 1 pkt 4 prawa budowlanego, przysługują mu również uprawnienia wynikające z autorskich praw osobistych, o których szerzej pisaliśmy TUTAJ: Autorskie prawa osobiste do dokumentacji projektowo kosztorysowej. W tym miejscu należy jedynie wskazać, że zgodnie z art. 16 ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych (zwana dalej u.p.a.) autorskie prawa osobiste obejmują prawo do:

• autorstwa utworu;
• oznaczenia utworu swoim nazwiskiem lub pseudonimem albo do udostępniania go anonimowo;
• nienaruszalności treści i formy utworu oraz jego rzetelnego wykorzystania;
• decydowania o pierwszym udostępnieniu utworu publiczności;
• nadzoru nad sposobem korzystania z utworu.

Autorskie prawa osobiste są bezpośrednio związane z osobą autora i nieograniczone w czasie.  Nie można przekazać ich innej osobie ani z nich zrezygnować. Nie mogą zostać przeniesione na inne osoby, w tym na innych projektantów albo na inwestorów.

Ustawodawca dokonał zatem podziału uprawnień związanych ze sprawowaniem nadzoru autorskiego w sferze prawa publicznego (obowiązki przewidziane w prawie budowlanym) i prywatnego (uprawnienia przyznane ustawą o prawie autorskim i prawach pokrewnych).

Niezależnie od powyższego, projektant będący autorem dokumentacji projektowej, chociażby nie sprawował nadzoru autorskiego, posiada także uprawnienia przewidziane w art. 21 prawa budowlanego. W myśl tego art. projektant, w trakcie realizacji budowy, ma prawo:

• wstępu na teren budowy i dokonywania zapisów w dzienniku budowy dotyczących jej realizacji;
• żądania wpisem do dziennika budowy wstrzymania robót budowlanych w razie: a)stwierdzenia możliwości powstania zagrożenia, b) wykonywania ich niezgodnie z projektem.

Projektant w myśl art. 95 prawa budowlanego, jako osoba wykonująca funkcje techniczne w budownictwie podlega odpowiedzialności zawodowej jeżeli uchyla się od podjęcia nadzoru autorskiego lub wykonuje niedbale obowiązki wynikające z pełnienia tego nadzoru.

Podmiot sprawujący nadzór autorski

W doktrynie i orzecznictwie prezentowane są dwa odmienne poglądy na temat możliwości powierzenia nadzoru autorskiego projektantowi niebędącemu twórcą projektu.

Według pierwszego stanowiska nadzór autorski może być sprawowany również przez projektanta, który nie jest autorem projektu budowlanego (vide: wyroki Krajowej Izby Odwoławczej z dnia 24 stycznia 2012 r., sygn. akt KIO 90/12, z dnia 7 czerwca 2011 r., sygn. akt KIO 1103/11, z dnia 30 sierpnia 2011 r., sygn. akt KIO 1805/11, z dnia 24 stycznia 2012 r., sygn. akt KIO 90/12, wyrok Sądu Okręgowego w Poznaniu z 15 grudnia 2011 sygn. akt X Ga 509/11; Zdzisław Kostka, Art. 20. w: Prawo budowlane. Komentarz, wyd. III. Wolters Kluwer, 2016; Tomasz Filipowicz, Art. 44. w: Prawo budowlane. Komentarz, wyd. III. Wolters Kluwer Polska, 2018).

Za powyższym poglądem przemawiają następujące argumenty:

• żaden z przepisów prawa budowlanego nie nakłada obowiązku sprawowania nadzoru autorskiego przez twórcę projektu. Okoliczność, kto jest autorem projektu, w świetle prawa budowlanego jest indyferentna,
• nadzór autorski wykonywany przez projektanta, który nie jest jednocześnie autorem projektu, sprowadza się jedynie do wykonywania czynności, o których mowa w art. 20 ust. 1 pkt 4 prawa budowlanego. Natomiast gdy sprawuje go twórca projektu, osobie tej przysługują jednocześnie uprawnienia wynikające z autorskich praw osobistych,
• zgodnie z art. 60 ust. 5 u.p.a. sprawowanie nadzoru autorskiego nad utworami architektonicznymi i architektoniczno-urbanistycznymi regulują odrębne przepisy tj. przepisy prawa budowlanego,
• w prawie budowlanym większy nacisk kładzie się na ochronę interesu publicznego związanego z ochroną bezpieczeństwa powszechnego, życia i mienia ludzi oraz uzasadnionych interesów osób trzecich niż na ochronę osobistych praw autora projektu architektonicznego, która nie została przewidziana w tej ustawie. Interes publiczny w sposób wystarczający chroni zatem nadzór autorski sprawowany przez osobę posiadającą odpowiednie uprawnienia budowlane, a niekoniecznie przez autora projektu,
• w art. 44 pkt 3 prawa budowlanego ustawodawca przewidział możliwość zmiany projektanta, który wykonuje nadzór autorski. Zgodnie z tym przepisem w przypadku zmiany projektanta sprawującego nadzór autorski inwestor dołącza do dokumentacji budowy oświadczenie nowego projektanta o przejęciu obowiązków związanych z nadzorem autorskim. Regulacja ta wskazuje, że przy niezmienności autora projektu, dopuszczalne jest sprawowanie nadzoru autorskiego również przez osobę niebędącą autorem projektu.
• projektant, który nie jest jednocześnie autorem projektu, a dokonuje czynności, o których mowa w art. 20 ust. 4 prawa budowlanego nie może ponosić odpowiedzialności dyscyplinarnej, a wykonawcy nie są narażeni na odpowiedzialność odszkodowawczą. Dopiero uniemożliwienie wykonywania osobistych praw majątkowych przez autora projektu mogłoby do takiej odpowiedzialności prowadzić,
• w pełni dopuszczalne i zgodne z obowiązującym porządkiem prawnym jest powierzenie wykonywania nadzoru autorskiego osobie trzeciej niebędącej twórcą, w przypadku gdy inwestor posiada autorskie prawa majątkowe do utworu oraz prawo do wykonywania utworów zależnych. Osobiste prawa autorskie nie skutkują obowiązkiem sprawowania nadzoru autorskiego jedynie przez twórcę dokumentacji projektowej. Jeśli autor dokumentacji projektowej zgadza się na dokonywanie zmian w utworze, to inwestor w uzgodnieniu z projektantem sprawującym nadzór autorski może ingerować w treść dokumentacji projektowej twórcy. Autor dokumentacji projektowej zgadzając się na dokonywanie zmian w projekcie oraz udostępnianie go osobom trzecim celem wykonywania przez nie nadzoru nad wykonywaniem prac realizowanych na podstawie tego projektu, wyraża tym samym zgodę na wykonywanie nadzoru autorskiego nie osobiście lecz przez osoby trzecie, zachowując jednocześnie osobiste prawa autorskie do utworu.

Zgodnie z drugim stanowiskiem sprawowanie nadzoru autorskiego jest ograniczone wyłącznie do autora projektu (vide: wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego w Warszawie z dnia 1 grudnia 2016 r., sygn. akt II GSK 1224/15, wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Gorzowie Wielkopolskim z dnia 23 grudnia 2014 r., sygn. akt II SA/Go 828/14; Uchwała Krajowej Izby Odwoławczej z dnia 10 września 2014 r., sygn. akt KIO/KD 75/14).

Wskazuje się, że:

• jeżeli jest jeden autor projektu, to tylko jemu, temu jednemu autorowi można powierzyć nadzór autorski. W przeciwieństwie do nadzoru inwestorskiego, może być sprawowany wyłącznie przez autora, co wynika z samej jego istoty. W ocenie Naczelnego Sądu Administracyjnego wynika to wprost z systemowej wykładni prawa budowlanego tj. art. 12 ust. 1 pkt 1, art. 18 ust. 3, art. 19 ust. 1, art. 20 ust. 1 pkt 4, art. 44 pkt 3 i art. 95 pkt 5 tej ustawy,
• projektant będący autorem projektu architektonicznego nie może się uchylić od sprawowania nadzoru autorskiego na co zdaniem Naczelnego Sądu Administracyjnego wskazują następujące przepisy prawa budowlanego: art. 20 ust. 1 pkt 4, art. 18 ust. 3, art. 19 ust. 1, art. 95 pkt 5,
• w art. 44 pkt 3 prawa budowlanego nie wskazano, że nadzór autorski może prowadzić jakikolwiek inny podmiot niż autor projektu. Przepis ten obejmuje sytuacje takie jak: odstąpienie od realizacji inwestycji według pierwotnego projektu i przedłożenie nowego projektu innego autorstwa, konieczność realizacji inwestycji według projektu zastępczego (zamiennego), którego autorem jest inny projektant niż ten, który był autorem projektu głównego, zmiana jednego projektanta sprawującego nadzór na innego, przy założeniu, że nowy projektant jest również autorem projektu,
• 44 pkt 3 prawa budowlanego dopuszcza możliwość zmiany projektanta sprawującego nadzór autorski, zatem chodzi o zmianę projektanta w trakcie realizacji inwestycji. Wyklucza to zatem możliwość powierzenia nadzoru innemu projektantowi a priori, gdyż zmiana, o której mowa w art. 44 pkt 3 prawa budowlanego dotyczy sytuacji, gdy nadzór taki jest już sprawowany, lecz z powodu pewnych okoliczności autor projektu nie może sprawować swoich obowiązków. Przyjmuje się, że zmiana projektanta sprawującego nadzór autorski stanowi wyjątek od reguły, czyli że nadzór ten sprawowany powinien być przez projektanta będącego autorem projektu. Zmiana projektanta sprawującego nadzór autorski powinna być wynikiem określonych okoliczności, stojących na przeszkodzie dalszemu sprawowaniu nadzoru przez konkretną osobę, jak np. śmierć, choroba czy konieczność wyjazdu za granicę. Przy czym nadzór sprawowany przez inną osobę niż autor projektu nie jest nadzorem autorskim, ale nadzorem prac,
• nadzór autorski to nadzór obowiązkowy, od którego nie można się uchylić – inwestor ani organ administracji architektoniczno-budowlanej nie mogą zobowiązać do sprawowania nadzoru innej osoby niż projektanta, który stworzył projekt. Również tylko taki projektant (autor projektu) ponosi odpowiedzialność zawodową za uchylenie się od podjęcia nadzoru autorskiego),
• inwestor może powierzyć w ramach nadzoru inwestorskiego wykonywanie takich samych czynności jak określone w art. 20 ust. 1 pkt 4 lit. a i b prawa budowlanego, jednak nie oznacza to, że w ten sposób został ustanowiony nadzór autorski (czyli projektanta) w rozumieniu przepisów prawa budowlanego,
• należy rozróżnić nadzór autorski sensu stricte sprawowany przez projektanta będącego autorem projektu oraz „nadzór prac” polegający na tych samych czynnościach co nadzór autorski, ale sprawowany przez innego projektanta.

Analizując powyższe stanowiska należy mieć także na uwadze treść art. 49. ust. 2 u.p.a., który mówi, że następca prawny, choćby nabył całość autorskich praw majątkowych, nie może, bez zgody twórcy, czynić zmian w utworze, chyba że są one spowodowane oczywistą koniecznością, a twórca nie miałby słusznej podstawy im się sprzeciwić. Dotyczy to odpowiednio utworów, których czas ochrony autorskich praw majątkowych upłynął. Zatem w przypadku utworów architektonicznych, inwestor będzie mógł wprowadzić bez zgody projektanta będącego autorem projektu, tylko takie zmiany, które są konieczne. W doktrynie za takie zmiany uznaje się m.in. dostosowanie projektu lub wykonanego już obiektu do obowiązujących wymogów prawnych, zmiana niezbędna dla prawidłowej eksploatacji obiektu, obiektywnie uzasadniona zmiana potrzeb właściciela obiektu (vide: Tomasz Targosz, Art. 49. w: Prawo autorskie i prawa pokrewne. Komentarz i powołane tam orzecznictwo).

Podsumowanie

Niezależnie od przyjętego poglądu w zakresie dopuszczalności powierzenia nadzoru autorskiego projektantowi niebędącemu twórcą projektu, należy podkreślić, że co do zasady rozwiązania zamienne w stosunku do tych przewidzianych w projekcie nie mogą zostać wprowadzone bez uzyskania uzgodnienia projektanta, którego projekt chronią prawa autorskie. W związku z ponoszeniem odpowiedzialności przez projektanta, który stworzył projekt, konieczne jest uzyskanie przez inwestora jego zgody na wprowadzenie rozwiązań zamiennych.

W praktyce kwestia podmiotu, który może sprawować nadzór autorski ma największe znaczenie w sytuacji, gdy inwestor zobowiązany jest do stosowania ustawy z dnia 29 stycznia 2004 r. Prawo zamówień publicznych i pojawia się problem trybu wyboru projektanta, któremu powierzony zostanie nadzór autorski. Ponadto powyższe zagadnienie wymaga uwagi w przypadku, gdy osoba opracowująca dokumentację projektową nie jest w stanie sprawować nadzoru autorskiego z powodu jej śmierci lub podjęcia decyzji o zaprzestaniu współpracy z inwestorem.

Bartłomiej Masłoń

radca prawny

Absolwent Wydziału Prawa, Administracji i Ekonomii Uniwersytetu Wrocławskiego, aplikację radcowską odbywał w Okręgowej Izbie Radców Prawnych we Wrocławiu. Radca prawny od 2019 r., z kancelarią związany od 2017 r.